صنايع توليدكننده رنگ و پوشش ساخت رزينهاي مورد مصرف در رنگسازي و بخشهاي رنگ‌آميزي قطعات فلزي و چوبي در سالهاي اخير در جهان پيشرفت قابل توجهي داشته اند و تنوع مواد اوليه و تعدد فرايندهاي توليد و روشهاي اجرائي رنگ‌آميزي، باعث توليد فراورده‌هاي متنوعي در اين بخش از صنعت شده است.
امروزه صنعتگراني كه در اين رشته فعاليت دارند، اضافه بر جلب رضايت مشتري و ارتقاء كيفي محصولات خود، حفظ ايمني و سلامتي و عدم آلوده‌سازي محيط زيست را نيز در برنامه كار خود قرار داده‌اند.
به جرات مي‌توان گفت كه اكثر مواد اوليه توليد رنگ شامل رزينها، افزودني‌ها و حلالها كم و بيش خطرساز هستند. اين خطرات بيولوژيكي، شيميايي و فيزيكي است و ممكن است همراه با آتش‌سوزي و يا انفجار نيز باشد.
در اين مقاله به بررسي خطرات ناشي از مواد و محصولات صنايع رنگ و رزين پرداخته و ضمن مطالعه حدود و مقررات بين‌المللي، ضوابط بسته‌بندي، حمل و نقل و نصب برچسب روي ظروف حاوي اين مواد، نيز مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
خطرات
خطرات موجود در صنايع رنگ و رزين به دو گروه اصلي تقسيم مي‌شود :
الف- خطرات شيمي فيزيكي مواد
ب- تاثير مواد بر سلامتي
خطرات شيمي فيزيكي
خطرات شيمي فيزيكي ماده شامل قابليت اشتعال، انفجار و اكسيدكنندگي اين مواد است كه مي‌تواند باعث بروز صدمات و خسارات جاني و مالي جبران‌ناپذير گردد. اثرات سوء مواد شيميايي بر سلامتي انسان، در صورت تماس مستقيم، استنشاق و يا بلعيدن اين مواد ايجاد مي‌گردد و مي‌تواند باعث مرگ، بروز سرطان، مسموميت شديد، حساسيت و يا در طولاني مدت باعث ايجاد دغدغه در بدن گردد. يكي از راههاي آشنائي افراد با خطرات مواد شيميايي استفاده از برگه‌هاي اطلاعات ايمني [Safety Data Sheet (SDS)] مي‌باشد كه در كليه بخشهاي ذخيره‌سازي و انبار، بخش توليد، آزمايشگاه و نيز در حين حمل و نقل بايد در دسترس بوده و مورد توجه قرار گيرد.
قابليت اشتعال مواد در صنايع رنگ و رزين
بسياري از حلالها، رزينها و افزودني‌ها و همچنين محصولات صنايع رنگ و رزين، چنانچه به طور صحيح حمل و يا ذخيره نشوند، امكان بروز آتش‌سوزي را به شدت افزايش مي‌دهند.
از اين گروه، حلالها نسبت به ساير مواد خطر بيشتري دارند. خطر اصلي حلالها قابليت اشتعال آنهاست، اگرچه برخي از آنها سمي نيز هستند. اكثر حلالها و برخي از رزينها در زمره مواد با قابليت اشتعال بالا دسته‌بندي مي‌گردند كه در اثر جرقه و يا هواي داغ باعث بروز آتش‌سوزي مي‌گردند. قابليت اشتعال حلالها با نقطه اشتعال (Flash Point) آنها مشخص مي‌گردد. نقطه اشتعال حداقل دمائي است كه در آن بخشي از حلال تبخير شده و بر روي سطح مايع محيط اشتغال‌زا ايجاد ميكند.
حلالها بر اساس نقطه اشتعال داراي دو حد زير هستند :
حد پايين اشتعال (Lower Flammable Limit)(LFL)
معادل با درصدي از حجم يك ماده است كه با يك حجم خوا مخلوط شده و اين مخلوط ضعيف‌تر از آن باشد كه مشتعل شود.
حدبالاي اشتعال (Upper Flammable Limit)(UFL)
درصدي از حجم يك ماده است كه با يك حجم هوا مخلوط شده و مخلوط غني‌تر از آن است كه مشتعل شود.
يكي ديگر از ويژگيهاي حلالها، دماي خود اشتعالي يا اشتعال خودبه‌خود (Autoignition Temp) است و آن حداقل دمائي است كه يك ماده تحت شرايط متفاوتي بصورت خودبه‌خود و بدون هيچ منبع حرارتي مشتعل مي‌شود. بايد توجه داشت كه بين نقطه اشتعال ماده و دماي اشتعال خودبه‌خود آن هيچ ارتباطي وجود ندارد، به عنوان مثال استن داراي نقطه اشتعال پايين ولي دماي خوداشتعالي بسيار بالايي است و برعكس آن حلال وايت‌اسپريت است نقطه اشتعال بالاتر از استن داشته ولي حدود 300 درجه سانتيگراد نقطه خوداشتعالي آن پايين‌تر است.
ويژگي ديگر حلالها كه در توليد و حمل مشكل‌آفرين است، قابليت توليد و هدايت الكتريسيته ساكن است. حتي حلالهايي مانند تولوئن و زايلن با قابليت هدايت الكتريكي كم، در حين حمل الكتريسيته ذخيره مي‌نمايند و اين ذخيره در دستگاههاي توليد مانند مخلوط‌كن، فيلتر، لوله‌ها و پمپ‌ها و دستگاه هاي پاشش تاثير نامطلوب مي‌گذارد.
براي جلوگيري از ذخيره الكتريسيته ساكن در حلالها، ساده‌ترين روش استفاده از سيم اتصال به زمين در مخازن و تانكرهاي حمل و ذخيره‌سازي آنهاست.
به‌جز حلالها، برخي ديگر از مواد اوليه مصرفي در صنايع رنگ و رزين نيز آتشگير هستند. به ويژه موادي كه در ساخت رزينها مصرف مي‌شوند.
لازم به ذكر است كه مواد پودري نيز در حين حمل الكتريسيته ساكن ذخيره مي‌كنند و لذا غبار برخي از آنها در مجاورت اكسيژن هوا قابليت انفجار دارد.
قابليت انفجار و اكسيدكنندگي مواد
همانگونه كه گفته شد خطرات شيميايي فيزيكي مواد شامل قابليت اشتعال انفجار و اكسيدكنندگي آنهاست.
گروهي از مواد اوليه مصرفي در ساخت رزينها داراي خواص اكسيداسيون و انفجاري هستند، اين مواد مي‌توانند به صورت جامد ، مايع يا خميري‌شكل باشند و در واكنشي گرمازا توليد گاز كرده و اين گاز در گرما منفجر شده و يا توليد شعله مي‌نمايد.
پراكسيدهاي آلي، آغازگرها و مواد توليدكننده راديكال آزاد كه در فرايند توليد رزين اكريليك و رزين پلي استر غيراشباع مصرف مي‌شود مانند دي بنزيل پراكسيد و سيكلو هگزانون پراكسيد از اين گروه هستند كه پتانسيل منفجرشدن دارند.
به همين دليل، اين مواد در زمان بسته‌بندي و عرضه با پلاستي‌سايزرها مخلوط شده تا احتمال خطر انفجار و آتش‌سوزي آن به شدت كاهش يابد.
تاثير مواد بر سلامتي
اگرچه خطر آتش‌سوزي و انفجار، يك خطر جدي در محيط كارخانه است ولي اثرات سوء كه مواد شيميايي براي سلامتي افراد ايجاد مي‌كنند را نبايد ناديده گرفت. مواد شيميايي را مي‌توان از نظر تاثير بر سلامتي انسان به سه گروه تقسيم نمود :
مواد بسيار سمي Very Toxic
مواد سمي Toxic
مواد مضر Harmful
واژه بسيار سمي به موادي اطلاق مي‌گردد كه موجب مرگ و يا آسيب مزمن در انسان مي‌گردد و به همين ترتيب مواد مضر اثر كمتري نسبت به بسيار سمي دارند.
اثرات سوء مواد فوق بوسيله استنشاق، بلعيدن و تماس با پوست و چشم ايجاد مي‌گردد.
در صنايع رنگ، در طي عمليات ساخت رنگ، رنگ‌آميزي و يا پخت رنگ، افراد در معرض بخارات، غبار، ذرات جامد پودر و الياف موجود در فضاي واحد قرار مي‌گيرند كه بر سلامتي آنها اثر مخرب دارد.
اين غبارات از طريق تنفس و جذب پوست و چشم وارد بدن شده و چنانچه از تراكم اين مواد در محيط كار جلوگيري نشود در كوتاه‌مدت و يا بلندمدت باعث بيماري مي‌گردد.
براي جلوگيري از آلودگي محيط كار در واحدهاي رنگ و رزين ضروري است كه با «حد آستانه» هريك از اين مواد آشنا باشيم تا بتوانيم مقدار آن را در محيط كار در حد مناسب و غيرمضر كنترل كنيم.
معيارهاي حد آستانه مواد در اين مورد راهنماي خوبي است.
معيارهاي «حد آستانه»
معيارهاي حد آستانه مقداري از مواد را نشان مي‌دهد كه وجود بيشتر آن در هوا و آب و در تماس با انسان خطرناك است. از معيارهاي معتبر مي‌توان انواع زير را نام برد.
حد آستانه ترشولد : (Threshold Limit Value)
اين معيار آمريكائي در اكثر كشورهاي جهان معتبر است. در اين استاندارد دو زير گروه A2,A1 سرطان‌زا بودن و مشكوك به سرطان‌زا بودن مواد را نشان مي‌دهد.
حد آستانه ماك : (MAK Limit Value)
اين معيار آلماني شامل چندين زير گروه است كه مواد سرطان‌زا، توليدكننده تومورهاي مشكوك به سرطان‌زائي و … را شامل مي‌گردد.
حد آستانه OELS : (Occupational Exposure Limits)
اين معيار انگليسي شامل سه بخش استاندارد تماس شغلي (OES) و ماکزيمم حد تماس (MEL) و متوسط زمان (TWA) مواد خطرساز مي‌باشد و حدمجاز تماس انسان با مواد شيميايي را مشخص ميكند.
اين حد آستانه و يا حد تماس مواد با انسان، با دو معيار حجمي و وزني اندازه‌گيري مي‌شوند :
قسمت حجم ماده در ميليون قسمت حجم هوا : ppm
ميلي‌گرم ماده در متر مكعب حجم هوا : mg/m3
به جز اين دو حد آستانه ، براي ذرات الياف در هوا معيار ديگري نيز هست و آن واحدي است كه ميزان الياف در ميلي ليتر هوا را نشان مي‌دهد : Fibre/ml
برگه اطلاعات ايمني Safety Data Sheet
اين برگه‌ها حاوي اطلاعاتي است كه براي كاركردن با مواد خطرناك و حمل و نقل و ذخيره آنها مورد نياز مي‌باشد. در صنعت رنگ و رزين تهيه برگه ايمني براي مواد اوليه، مواد حد واسط و محصول نهائي و نيز كمكهاي اوليه مورد نياز در زمان بروز حوادث ناشي از اين مواد ضروري است. در برگه اطلاعات ايمني مقادير و حدآستانه مواد بر اساس قوانين ملي هر كشور تعيين مي‌گردد و مطابق همين اطلاعات برچسب روي مواد و محصول بايد تنظيم شود. بر اساس تقسيم‌بندي بين‌المللي مواد خطرناك به چند گروه اصلي تقسيم مي‌گردند و براي نمايش هر گروه علامت خاصي نيز در نظر گرفته شده است.
عبارات ايمني و هشداردهنده‌اي كه در برگه‌هاي اطلاعات ايمني ذكر مي‌گردد همگي بايد بر اساس معيارهاي موجود بوده و مفهوم مشخصي داشته باشد.
يك برگه اطلاعات بايد داراي مشخصات زير در مورد هر ماده باشد :
نام محصول و شركت توليدكننده
نوع تركيبات و اجزاء سازنده
معرفي خطرات و مسموميتهاي ناشي از آن
كمكهاي اوليه موردنياز
اطفاء حريق ويژه ماده و راههاي جلوگيري از حريق
معرفي حوادث اجتماعي مانند خطرات ناشي از جابجائي و نگهداري
خواص فيزيكي و شيميايي مانند رنگ و بو، pH ، نقطه‌جوش و نقطه ذوب، نقطه اشتعال، دماي خوداشتعالي، قابليت انفجار و اكسيدكنندگي، فشار بخار، انحلال در آب و ……..
مراقبتهاي فردي در تماس با ماده
پايداري يا واكنش‌پذيري
اطلاعات سم‌شناسي، زيست‌محيطي
نحوه معدوم‌كردن آن
اطلاعات حمل و نقل
قوانين و مقررات ملي در مورد ماده
تمام برگه‌هاي ايمني بايد داراي تاريخ تدوين و زمان بازبيني باشند كه فاصله اين دو معمولا يكسال مي‌باشد.
برچسبهاي ظروف حاوي مواد اوليه و محصول
نصب برچسب روي ظروف بسته‌بندي مواد شيميايي ضروري است و در بسته‌بندي مواد خطرناك برچسب‌‌‌زني از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
اطلاعاتي كه بر روي برچسب مواد شيميايي بايد درج گردد شامل نام و آدرس و تلفن توليدكننده، نام تجاري محصول، تركيب خطرناك موجود در آن، نشانه خطر و عبارات هشدار دهنده خطر و حفظ ايمني و سلامتي است. اين اطلاعات ويژه مصرف‌كننده است ولي برچسبهائي براي حمل مواد بوسيله وسائل نقليه وجود دارد كه عبارات آن خاص حمل و نقل است.
در مجموع بر روي برچسب ، عبارات استاندارد هشداردهنده، همراه با علائم مربوطه براي شناسائي مواد مضر، سمي و خطرناك بايد قيد گردد.
عبارات خاص برچسب محصولات رنگ و رزين
بر اساس مقررات بين‌المللي اين عبارات بايد بر روي چسب محصولات رنگ و رزين قيد گردد :
رنگ و پوشش حاوي سرب
روي برچسب اين محصولات چنانچه حاوي بيش از 15% درصد وزني سرب در كل وزن رنگ باشد بايد عبارات زير قيد گردد:
« حاوي سرب است. در محلي كه احتمال تماس كودكان و حيوانات اهلي وجود دارد، مصرف نشود.»
اگر رنگ حاوي سرب در ظرف كوچك باشد (كمتر از 125 ميلي‌ليتر) ذكر عبارت «مراقب باشيد، حاوي سرب است» كفايت ميكند.
رنگها و رزين حاوي ايزوسيانات
بر روي برچسب بسته‌بندي رنگها و رزين حاوي ايزوسيانات (به صورت منومر، اوليگومر و پليمر و يا مخلوط آنها) بايد عبارات زير قيد گردد:
« محتوي ايزوسيانات است. به نكات ارائه شده بوسيله سازنده توجه گردد.»
رنگ و رزين حاوي اپوكسي
چنانچه رنگ و پوشش حاوي رزين اپوكسي با متوسط وزن ملكولي 700 باشد، روي برچسب ظروف آن بايد عبارات زير ذكر شود.
« حاوي تركيبات اپوكسي است. به نكات ارائه شده توسط سازنده توجه گردد.»
برچسب ويژه حمل و نقل مواد Labelling For transport
در حمل و نقل و جابجائي مواد شيميايي در بين كشورها مقررات دقيق بين‌المللي وجود دارد و بر آن اساس برچسبهاي ويژه حمل و نقل نيز بايد حاوي اطلاعات ايمني دقيقي باشند.
قوانين و مقررات بين‌المللي در مورد حمل و نقل عبارتند از :
حمل و نقل جاده‌اي : قوانين انتقال مواد خطرناك در جاده : ADR
حمل و نقل ريلي(قطار) : قوانين انتقال مواد خطرناك بوسيله قطار : RID
حمل و نقل دريائي : قوانين انتقال مواد خطرناك در انتقال دريائي : IMDG
حمل و نقل هوائي : قوانين انتقال مواد خطرناك در انتقال هوائي : IATA
قوانين سازمان ملل در حمل و نقل خطرناك : UN orange book
به عنوان مثال بر اساس مقررات سازمان ملل (UN) بايد طبقه‌بندي، شماره مربوطه به نوع خطر و گروه بسته‌بندي در برچسب حمل و نقل قيد گردد و چنانچه مواد بوسيله تانكر و يا فله حمل مي‌شود روي وسيله نقليه برچسب حمل و نقل نصب گردد.
روي برچسب حمل و نقل، نوع خطرات تحت عنوان كد خطر (Danger Code) و نشانه‌ها تحت عنوان علامت خطر (Danger sing)نام‌گذاري مي‌گردد.
در حمل و نقل دريائي چنانچه نشت مواد در آب باعث آلودگي و مرگ ماهيها خواهد شد اضافه‌بر ،برچسب حمل و نقل برچسب «آلوده‌كننده دريا» هم اضافه گردد. به عبارت ديگر هر ماده‌أي كه حاوي 10% از مواد آلوده‌كننده درياها (بر اساس فهرست بين‌المللي) و يا 1% از مواد آلوده‌كننده شديد درياها باشد بايد در حمل آن برچسب «آلوده‌كننده دريا» نيز نصب گردد.
كنترل خطرات ناشي از مواد در واحدهاي رنگ و رزين
كارفرما بايد ابزار كنترل خطرات حاصل از مواد را در واحد پيش‌بيني نمايد.
قوانين و مقررات ايمني به زبان ساده و خلاصه در اختيار كاركنان قرار گيرد.
كاركنان بايد از ضوابط و ابزار كنترل خطرات بادقت استفاده نمايند.
چهارچوبي براي جلوگيري از بروز حوادث تعيين گردد.
كارفرما بايد از سلامت دستگاههاي هشداردهنده خطر بوسيله آزمايش مستمر آن مطمئن باشد.
يخش كمكهاي اوليه واحد مجهز گردد.
كاركنان براي مواقع اضطراري و بروز حادثه آموزش ببينند.
در انبار و محل ذخيره مواد و محصول برچسبهاي ويژه مواد سمي، مضر، خورنده، سوزش‌آور، قابل اشتعال و …. نصب گردد.
بر روي ظروف حاوي مواد، برچسب نحوه مصرف با ذكر نكاتي در مورد كنترل خطرات در حين كار با مواد قيد گردد.
در مواقع لزوم كاركنان از دستكش، ماسك و عينك ايمني و يا البسه محافظ استفاده نمايند.
مقررات كنترل آلودگي‌ها : IPC
مقررات بين‌المللي كنترل آلودگي‌ها (Integrated Pollution Control) به اختصار IPC ناميده مي‌شود.
اين مقررات اصول كنترل آلودگي وارده از يك منبع آلوده‌كننده را به هوا، آب و خاك، نشان مي‌دهد. واحدهاي توليدكننده رنگ و رزين نيز در سطح بين‌المللي ملزم به رعايت قوانين IPC هستند از آن جهت كه مواد اوليه و محصولات اين صنعت در صورت عدم رعايت اصول ايمني، مي‌تواند به عوامل زيستي صدمه برساند.
صنايع توليدكننده رزين به واسطه مصرف منومرها و مواد حد واسط سمي و خطرناك در زمره واحدهائي است كه در فهرست IPC رتبه اول را به لحاظ خطر دارند. يكي از معيارهاي قوانين IPC حد آستانه ترشولد Thershold Limit Valueاست. اين معيار كه بيشتر در مورد حلالها بايد رعايت گردد، تاكيد دارد دستگاههاي توليدي كه مصرف حلال آنها بيشتر از 150 كيلوگرم در ساعت مي‌باشد حتما بايد سرپوشيده باشد.
آلودگي‌هاي محيط زيست فقط محدود به آب و خاك و هوا نيست و مقررات IPC در ورود آلودگي‌هاي ارتعاش، صدا، حرارت و انرژي نيز به محيط زيست مقررات و ضوابطی دارد.
